بسمه تعالی
چالش های موجود در مشاوره مدارس
مقدمه
هم زمان با تغییر نظام آموزش متوسطه وبر اساس قانون، مشاور به عنوان یکی از ارکان اصلی مدرسه در کنار سایر عوامل با شرح وظیفه ای مشخص و تعریف شده وارد نظام تعلیم و تربیت گردید گرچه مقوله مشاوره وخدمات مشاوره ای در مدرسه سابقه ای طولانی داشته ودر برهه ای از زمان (قبل از انقلاب اسلامی ایران) در مدارس راهنمایی به آن پرداخته شد اما بنا به دلایلی از جمله ضعف در ساختار وعملکرد وفقدان نیروهای کارامد وکافی تصمیم به حذف آن گرفته شد
پس از راه اندازی مجدد مشاوره در مدارس متوسطه وحضور مشاوران در کنار دانش آموزان وسایرعوامل امیدهای فراوانی برای کاستن از مشکلات جانبی موجود در کلاس های درس ومحیط مدرسه نزد خانواده ،کارکنان ،ودانش آموزان به وجود آمد درحالی که قبل از آن مرجع قابل اعتمادی برای پاسخگوئی به مسائل مبتلابه دانش آموزان وجود نداشت مواجهه با مشکلات روان شناختی وعاطفی وخانوادگی دانش آموزان امری تخصصی و حرفه ای تلقی شده وباید به دست افرادی سپرده شود که از تجربه ،دانش ،تخصص وحوصله کافی برخوردار باشند گرچه برنامه ریزان در ابتدای فعالیت مشاوره با مشکلات عدیده ای از جمله در نحوه وچگونگی جذب نیروهای کار آزموده ،محتوی وآموزش های لازم وانتخاب افراد واجد شرایط مواجه بودند
اما صرفا حضور مشاوران در مدرسه بیانگر رویکرد مثبت دستگاه تعلیم وتربیت ،پذیرش واقعیت های موجود ازمنظرروان شناسی و توجه به مسائلی که تا آن زمان مورد غفلت قرار گرفته،وارد شدن فرهنگ مشاوره ای در مواجهه با مشکلات در نسل نوجوان که می تواند پایه وسرمایه ای برای آینده زندگی شخصی و خانوادگی او تلقی شودوبه رسمیت شناختن یکی از حقوق دانش آموزان که لازم است همانند زمانی که نیازمند کمک های درسی و تحصیلی هستند و معلمین خود را موظف به پاسخگویی آنها می دانند به شرایط غیر درسی آن ها پاسخ داده شود خصوصا اگر این رسیدگی توسط افراد آموزش دیده وبا تجربه انجام شود
چالش های مشاوره
بعد از سالیان متوالی و فراز و نشیب های زیاد و علیرغم تلاش مسئولان آموزش و پرورش در سامان دهی مقوله مشاوره و خدمات مشاوره ای به نظر می رسد این بخش هنوزنیازمند توجه وبررسی وتجزیه و تحلیل است ومشاوره با چالش های خاصی دست به گریبان است یکی از مسائل پیش رو ناشناخته ماندن شرح وظایف مشاور از دید کارکنان و حتی دانش آموزان است مشاور مدرسه بر اساس آیین نامه های موجود متولی بخش هدایت تحصیلی وبررسی وتجزیه و تحلیل مسائل روان شناختی،عاطفی ،شخصیتی ،تحصیلی وسازگاری دانش آموزان است مرجعی معتبر ،مطمئن و محرمانه که می تواند در شرایط بحرانی به کمک دانش آموزآمده وبا او همراهی کند شاید روشن ترین وظیفه مشاور مسئولیت امور مربوط به هدایت تحصیلی باشد از این نظر مشاور با کم ترین مشکل مواجه است گرچه از جهت میزان تاثیر گذاری نظرات مشاوره ای و فرم های مربوط تعداد آن ها زیاد و وقت گیر به نظر می رسد و به همین دلیل تغییراتی در این جهت اعمال گردیده است
اما آن چه که نیازمند بررسی جدی تر است دلایل ارجاع یا مراجعه دانش آموزان به مشاور است شاید به جرات بتوان گفت اکثریت مراجعان مربوط به امور تحصیلی مانند افت تحصیلی ،شیوه های مطالعه و مسائلی از این قبیل است ودر موارد زیادی که منبع ارجاع شخص دیگری بوده مانند والدین ،معاون ،معلمین ویا سایر افراد این که دانش آموزان چرا مسائل حوزه نوجوانی خود را از قبیل ترس ،اضطراب ،روابط دختر و پسر، نگرانی راجع یه آینده ،روابط بین فردی وکشمکش های احتمالی با اعضای خانواده خصوصا پدر یا مادر مصرف مواد مخدر یا الکل و......در میان نمی گذارندقابل تامل است آمارهای ارائه شده نیز در این قسمت نیز بیانگر واقعیت های اشاره شده است آیا می توانیم بگوئیم دانش آموزان ما از این مسائل به دور هستند عدم مراجعه یا شکایت از مسائلی که در این سنین اجتناب ناپذیر است به معنای فقدان آنها نیست مطمئنا باید به دنبال دلایل دیگری بود این گونه مسائل جزء جدایی ناپذیر زندگی شخصی یا خانوادگی او محسوب شده وتفاوت نوجوانان در کمیت ،نوع وکیفیت مسائلی است که با آن دست به گریبان هستند
دلایل عدم مراجعه می تواند ناشی از شناخت نا کافی نسبت به وظایف مشاور ،شخصیت مشاور ونحوه برخورد اوبا دانش آموزان ،ترس و نگرانی آنها از طرح این مسائل به خاطر عواقب و پیامدهای منفی آن از جمله افشای آن به سایر کارکنان و حتی دانش آموزان دیگر و تردید نسبت به دانش و تخصص مشاور ،فقدان شرایط مناسب از جهت امکانات ،اتاق، فضای مشاوره ای آرام و راحت ،امنیت محیطی و امثالهم اشاره کرد علاوه بر دانش آموزان ،میزان اطلاعات سایر کارکنان مدرسه،مانند معلمان معاونان ومدیر نیز ناکافی و با شناخت ناقص است در این شرایط احتمال خطا در قضاوت ارزیابی و.......وجود دارد
آنها به تجربیات شخصی ،سوابق ونظرات دیگران رجوع کرده وهمان را ملاک قضاوت خود قرار می دهند این موضوع از نحوه داوری ،اظهار نظروتلقی آن ها از شرح وظیفه مشاوران مشهود است
شاید تحرک علمی مشاور خلاقیت ها وابتکار و نوآوری ارائه شده او بتواند به میزان زیادی برطرف کننده شک وتردید های ایجاد شده توسط دیگران باشد مشاور باید بتواند به خوبی وبا عملکرد مثبت ،موثر اعلام برنامه ها ،فعالیت ها گزارش به موقع و پیوسته در جلسات شورای دبیران ،ارائه نمونه ها ومثال های واضح از نحوه مداخله و پیگیری های موفق خود چهره ای روشن ،مقتدرانه و خلاق در مواجهه با مشکلات دانش آموزان دراذهان سایر کارکنان ایجاد کند
انجام اقدامات خلاقانه و پرانرژی مشاور بسیاری ازذهنیت های معیوب و جهت دار را خنثی می کند واین تحرکات بهترین اثر تبلیغی و آگاهی بخش را به وجود خواهد آوردشاید عده ای تصور کنند مشاوران مدرسه توانائی و تجربه لازم را برای مواجهه با سایر مشکلات شخصیتی واختلالات روانی ندارندوفضای مدرسه اساسا جایی برای درمان و ازبین بردن مشکلات عمیق تر روانی وعاطفی و شخصیتی نیست این موضوع گرچه ممکن است تا حدود زیادی صحت داشته باشد اما آن چه اهمیت دارد وانتظار
داریم مشاور مدرسه با توجه به سطح تحصیلات و تجارب خود بتواند در شناسائی و تشخیص و اقدام به موقع عمل کند موضوعی که انحصارا باید در اختیار مشاور مدرسه قرار گیرد وبیشتر از آن که از مشاورانتظار درمان داشته باشیم به جنبه های دپیشگیرانه مشاوره اعتقاد داریم پیدا کردن آسیب ها تشخیص و اقدام به موقع وحتی ارجاع نقطه قوت فعالیت های مشاور محسوب می شود مشاور نقش دیده بان روانی وعاطفی و آموزشی مدرسه محسوب می شود واوست که باید از فعالیت های دانش آموزان مطلع شده نقاط کور و آسیب زا را پیدا کرده و حتی با سایر کارکنان در جهت ارائه برنامه های پیشگیرانه همکاری کرده و اهل ایده ،پیشنهاد باشد مشاور حلقه واسط مناسبی بین کادر آموزشی و دانش آموزان محسوب می شود در مدارس ما تا چه اندازه مشاور در امور مداخله می کند نظرات او برای سایر کارکنان تا چه اندازه قابل توجه و شنیدنی است اگر مشاور خودش را پیدا نکرده باشد و به فعالیت هایش ایمان و باور نداشته باشد چگونه می توان از دیگران انتظار تکریم ،احترام ،توجه واعتماد داشت به نظر میرسد مشاوران ما نتوانسته اند نقش فعالی در این زمینه ها از خود به جای گذارندگرچه از زمان راه اندازی مشاوره سال های متمادی گذشته است اما هنوز دانش آموزان به خوبی و روشنی از شرح وظیفه مشاوران در مدرسه کم اطلاع هستندآن ها معمولا سوالات زیادی در زمینه های تربیتی ،خانوادگی ،آموزشی و سایر مشکلات دارند اما کمتر از خود در این زمینه رغبت نشان می دهند به عبارت دیگر انتظار می رود دانش آموزان با اطمینان هر زمان که احساس نیاز می کنندمسائل خود رابه راحتی و امنیت کامل با مشاور در میان بگذارند در حالی که عملا شاهدیم تعداد قابل توجهی از دانش آموزان حتی برای یک بار هم در طول یک سال تحصیلی به مشاور مدرسه مراجعه نکرده و ممکن است اسم و فامیل مشاور خود را ندانند این موضوع بارها در جلساتی که نویسنده با دانش آموزان در قالب جلسات مشاوره داشته توسط آن ها بیان شده است
موضوع دیگری که نیازمند بررسی بیشتری به نظر می رسد نظارت ضعیف از طرف هسته های مشاوره وکم اطلاعی مسئولان از کمیت یا کیفیت فعالیت های مشاوران در مدرسه است با توجه به تعداد زیاد مدرسه و از طرف دیگر فرصت محدود افراد ناظر تعداد بازدید هامعمولا در حد یک یا نهایتا دو بار در سال است که نمی تواند به منظور نظارت دقیق کافی باشد مسئولان مدرسه نیز با توجه به عدم اشراف آن ها به وظایف مشاوره خصوصا در جنبه های تخصصی نمی توانند ناظر ،راهنمایی کننده یا منتقد آگاه باشند وباز باید این وظیفه را از افرد خبره با تجربه و متخصص در این زمینه بخواهیم از جمله بهترین منتقدان وارزیابی کنندگان در زمینه عملکرد مشاوره دانش آموزان هستند ان ها خصوصا اگر مراجعه کرده باشند با برداشتی که پیدا می کنند بهتر از مسئولان مدرسه می توانند به ارزیابی کار مشاور بپردازند شاید لازم باشد فردی که برای بازدید به مدرسه می آید مستقیما ویکسره به سراغ دانش آموزان رفته وبا پرسشنامه ای مدون ومعتبر از میزان رضایت آن ها مطلع شده وراهنمایی های خود را به مشاور مدرسه بر این مبنا قرار دهد گرچه ممکن است نظرات آنه تعدیل شود اما مطمئنا نمی توانیم از کنار این موضوع به سادگی بگذریم
همان طور که قبلا اشاره شد مشاوره و راهنمایی فعالیتی کاملا تخصصی و حرفه ای تلقی می شود
افرادی هم که به این کار می پردازند به لحاظ اهمیت آن وحساسیت های موجود باید مرتبا تحت باز آموزی قرار گرفته و اطلاعات خود را کامل و کامل تر کنند نمی توان صرفا بر اساس اطلاعات مربوط به زمان فارغ التحصلی که گاهی مواقع به ده سال و بیشتر نیز می رسد بخواهیم جوابگوی شرایط فعلی مخاطبین خود یا شیم نیازهای دانش آموزان مرتبا تغییرمی کند در حقیقت دانش آموزان میزان الحراره شرایط اجتماعی و خانوادگی خود هستند
خوشبختانه در شرایط فعلی منابع مکتوب و رسانه ای فراوانی می توانند مشاوران را که کاری تخصصی انجام می دهند از نظر علمی حمایت کنند آیا برای دانش افزایی مشاور فعالیت های هسته های مشاوره کافی به نظر می رسد
می توان با برنامه ریزی در طول یک سال تحصیلی از مشاوران درخواست کرد کتاب های معتبر را مطالعه وبه صورت ضمن خدمت آزمون داده ونمرات به دست آمده یکی از منابع ارزشیابی قرار گیرد
مشاوران ما چقدر به مجلات تخصصی ،فصلنامه ها کتاب های جدید و تازه چاپ ،دسترسی دارند شاید لازم باشد همه تدابیرلازم برای تشویق آن ها به مطالعه به کار گرفته شود
نکته دیگری که سالیان سال ذهن مشاوران را به خود معطوف داشته بدون اینکه راه حلی برای آن پیدا شده باشد مساله سی ساعته شدن ساعات کاری مشاوره است این موضوع به انحاء مختلف در کیفیت کار مشاوران اثر گذاشته و همچنان حل آن در پرده ای از ابهام است که امید است مورد توجه مسئولان مربوطه قرار گیرد
آن چه که در پایان این نوشتار لازم به یاد آوری است علیرغم کاستی های فراوان در حوزه مشاوره تلاش های زیادی از طرف مشاوره سازمان آموزش و پرورش وهسته مشاوره استان انجام پذیرفته که قابل قدردانی وتوجه است ومسائل مطرح شده صرفا برای ارتقائ سطح عملکرد مشاوران و اثربخشی هرجه بیشتر فعالیت های تخصصی مورد اشاره قرار گرفته است
با تشکر محمد رضا کوثری کارشناس ارشد مشاوره