شب یلدای خوبی داشته باشید

در روز شمار ایرانیان باستان هریک از سی‌روز ماه را نامی است که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست ، ایرانیان باستان در هر ماه که نام روز با نام ماه برهم منطبق و یکی می‌شدند آن را به فال نیک گرفته و آن روز را جشن می‌گرفتند ، اغلب جشنهای ایرانیان آریایی چه آنهایی که امروز برگزار می‌شوند و چه آنهایی که فراموش شده‌اند ریشه در آئین کهن زرتشتی دارد، به قول پرفسور مری بریس شادی کردن، تکلیفِ دلپذیرِ دینی این جماعت است. در کتیبه‌های هخامنشی هم شادی و جشن ودیعه‌ای الهی «اهورایی» خوانده شده است. پیوند ایرانیان آریایی قبل از اشو زرتشت با ایزدان خود نه پرپایه جهل و ترس از آنان بلکه بر اساس مهر و دوستی استوار بود و مردم در مقابل نعمات و سلامتی عطا شده به آنان به جشن (یَزَشْنْ = نیایش شادمانه) می‌پرداختند و آنان بایستی با خشنودی و شادی و پایکوبی (نه غم و سوگ‌ و گریه و زاری که از صفات و علامات اهریمنی می‌باشد) و در عرصه روشنایی و آگاهی به نیایش و ستایش ایزدان می‌پرداختند

.

 

جشن یلدا یا شب چله

در روز شمار ایرانیان باستان هریک از سی‌روز ماه را نامی است که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست ، ایرانیان باستان در هر ماه که نام روز با نام ماه برهم منطبق و یکی می‌شدند آن را به فال نیک گرفته و آن روز را جشن می‌گرفتند ، اغلب جشنهای ایرانیان آریایی چه آنهایی که امروز برگزار می‌شوند و چه آنهایی که فراموش شده‌اند ریشه در آئین کهن زرتشتی دارد، به قول پرفسور مری بریس شادی کردن، تکلیفِ دلپذیرِ دینی این جماعت است. در کتیبه‌های هخامنشی هم شادی و جشن ودیعه‌ای الهی «اهورایی» خوانده شده است. پیوند ایرانیان آریایی قبل از اشو زرتشت با ایزدان خود نه پرپایه جهل و ترس از آنان بلکه بر اساس مهر و دوستی استوار بود و مردم در مقابل نعمات و سلامتی عطا شده به آنان به جشن (یَزَشْنْ = نیایش شادمانه) می‌پرداختند و آنان بایستی با خشنودی و شادی و پایکوبی (نه غم و سوگ‌ و گریه و زاری که از صفات و علامات اهریمنی می‌باشد) و در عرصه روشنایی و آگاهی به نیایش و ستایش ایزدان می‌پرداختند

.

یکی از جشنهای بسیار با اهمیت در میان ایرانیان، مراسم شب یلدا یا همان شب چله است. مراسمی که ایرانیان خود را مقید به اجرای آن میدانند و در هر نقطه از ایران و حتی در خارج از ایران که تعداد محدودی از ایرانیان نیز در حال زندگی کردن هستند، این مراسم همچنان اجرا می شود و به دست فراموشی سپرده نشده است

.

تایخچه شب یلدا یا چله
شب یلدا را شب تولد خورشید و آغاز خلقت می دانند. در باور ایرانیان " یلدا "، شب تولد خورشید است. طولانی ترین شب سال سپری می شود و تاریکی که تا دیروز در روزهای سرد و تاریک، بر نور غلبه یافته بود، جای خود را به نور می دهد. از این پس روز طولانی تر و شب کوتاه تر می شود و نور بر تاریکی غالب می آید و دوره سیاهی، ظلمت و تباهی پایان می گیرد. همه چیز در کار منقلب شدن است و این آغاز "انقلاب زمستانی" است، در برابر "انقلاب تابستانی" که از اول تیر آغاز می شود. از این روست که در باور ایرانیان، شب یلدا شب تولد روشنایی هاست که بنا بر آیین های ایرانی جشن گرفته می شود

.

دکتر محمود روح الامینی استاد دانشگاه تهران میگوید : " یلدا " واژه ای " سریانی " است به معنی تولد یا میلاد. در اصطلاح عمومی آن را " شب چله " میگویند. رومیان آن را " ناتالیس آنویکتیو " یعنی روز تولد ( مهر یا خورشید ) شکست ناپذیر می نامند. ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه درباره یلدا مینویسد : " این شب در مذهب رومیان عید یلداست و آن میلاد مسیح است". یلدای ایرانی با کریسمس از یک مایه سرچشمه گرفته اند. در گاهشماری ایران باستان، سال با فصل سرد شروع می شد و خود واژه " سال " که از آن زمان به یادگار مانده است از واژه " سرده " گرفته شده است. اول سال مسیحی که در فصل سرد و از اول ژانویه شروع می شود، یادگاره از همان دوران است. آنچه از مراسم شب یلدا در میان ایرانیان مانده است، مراسم شب نشینی شب چله است. یلدا را میتوان جشن گرد هم آیی خانواده ایرانی دانست. در جامعه کنونی ایران در این شب اعضای خانواده و یا خویشاوندان نزدیک با خوردن آجیل مخصوص، میوه ( هندوانه و انار ) و شیرینی در سرمای آغازین زمستان، این شب را گرامی می دارند. اما به گفته روح الامینی رسم جالبی که در شهر کرمان از قدیم رواج داشت این بود که مردم در این شب تا صبح بیدار می ماندند به امید اینکه قارون در لباس هیزم شکن ( ثروتمند افسانه ای ) به خانه آنان وارد شود و برای خانواده های فقیر تکه های چوب آورد. این چوب ها به طلا تبدیل می شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می آورند. این رسم یاد آور بابا نوئل در مراسم کریسمس است. شایان ذکر است که روز یکشنبه یا " مهر شید " در آیین مهر، در زبان انگلیسی " Sunday " یا " روز خورشید " نامیده میشود

.

همانگونه که شب یلدا، طولانی ترین شب سال است، نوروز در "اعتدال بهاری"، - در برابر اعتدال پاییزی که از اول مهر آغاز می شود - جشن برابری شب و روز است. در آن روز که روز نو می خوانند، شب با روز برابر می شود.
روح الامینی معتقد است که " شب یلدا احتمالاً از آنجا می آید که مردمان دوران های باستانی از ابتدای زمستان، تغییر طبیعت و طولانی شدن روز و غلبه نور بر تاریکی را به چشم خود مشاهده می کردند، و لابد پس از سالها ممارست یافتن آن شب و آن روز برای آنها میسر شده است

.

شب یلدا از معدود جشن های شبانه ایرانیان است که هنوز زنده و پا برجا مانده است. جشن های دیگری نیز چون " سده " و " تیرگان " از همین دست و از جشن های شبانه بوده اند اما آن جشن ها جز در پاره ای نقاط ایران اثری برجای نمانده اند. تنها جشن شبانه ای که به شکل سراسری باقی مانده همین جشن شب یلداست که به نحوی با جشن شب ژانویه، اول سال مسیحی همزمان افتاده است

.

در این شب، در همه شهرهای ایران علاوه بر میوه فروشی ها، دستفروشان هندوانه را بر وانت ها بار می کنند و در سراسر شهرها و جاده ها به معرض فروش می گذارند. این کار به نوبت خود بر رونق شب چله در دهه های اخیر افزوده است، چرا که هندوانه های خوشگل تلنبار شده بر وانت ها در همه جا؛ خیابان ها، شهرها و جاده ها از فرا رسیدن شب چله خبر می دهند.
از مهمترین آیین های شب چله در سده های اخیر گرفتن " فال " از " دیوان حافظ " است که بدان شکلی فرهنگی می دهد و در طولانی ترین شب سال هر کس را به یاد آینده ای می اندازد که پیش رو دارد. یک اتفاق دیگر نیز در دو سه سال اخیر، بر فرهنگی بودن شب یلدا تأکید می ورزد و آن جایزه ای ادبی است که یکی از مجلات پایتخت با عنوان جایزه یلدا به راه انداخته است.
دکتر «فریدون جنیدی»، بنیانگذار بنیاد فرهنگی نیشابور و متخصص اسطوره‌شناسی و تاریخ باستان،در سخنرانی همایش شب چله به شناخت علوم گاه‌شماری و جغرافیایی در دوران باستان پرداخت و گفت: " هزاران سال است که جشن شب چله در خانه ایرانیان برگزار می‌شود. این جشن حتی در زمان حمله مغول و ترکان هم برگزار می‌شد

.

ایرانیان قدیم هزاران سال پیش دریافتند که گاه‌شماری بر پایه ماه نمی‌تواند گاه‌شماری درستی باشد. پس به تحقیق درباره حرکت خورشید پرداختند و گاه‌شماری خود را بر پایه آن گذاشتند. آنها حرکت خورشید را در برج‌های آسمان اندازه‌گیری کردند و برای هر برجی نام خاصی گذاشتند. آنها دریافتند هنگامی که برآمدن خورشید با برآمدن برج بره در یک زمان باشد، اول بهار است و روز و شب با هم برابر است. آنها مانند ما می‌توانستند در شب 6 برج را ببینند. از سر شب یکی‌یکی برج‌ها از جلوی چشم‌ها عبور می‌کنند. برج بره سپس برج گاو و ... آنها می‌دانستند 6 برج دیگر که دیده نمی‌شوند در آن سوی زمین هستند و مردمانی در آنسوی زمین 6 برج دیگر را نظاره می‌کنند. آنها دریافتند که اول پاییز و بهار روز و شب برابر و در اول تابستان روز بلندتر از شب است. آنها گاه‌شماری خود را بر اساس چهل روز، چهل روز تقسیم کردند. در فرهنگ ایرانیان و نیاکان ما عدد چهل مانند عدد شش و دوازده قداست خاصی دارد. واژه‌های «چله نشستن»، «چل چلی» و در طبرستان واژه‌های «پیرا چله،‌ گرما چله» نشانه اهمیت این عدد در میان فرهنگ ایرانی است. آنها در اصل ماه را به چهل روز تقسیم کردند و نه ماه داشتند. اما پس از مدتی این روزها به سی روز تغییر پیدا کرد و ماه سی روزه شد

.

اما دکتر «میرجلال الدین کزازی» استاد زبان و ادبیات فارسی، به نقش ایزدمهر در مراسم شب چله و تقلید مسیحیان از این آیین در شب کریسمس اشاره می کند. به اعتقاد وی شب یلدا، درازترین شب سال و یکی از بزرگترین جشن های ایرانیان است. ایرانیان همواره شیفته شادی و جشن بوده اند و این جشن ها را با روشنایی و نور می آراستند. آنها خورشید را نماد نیکی می دانستند و در جشن هایشان آن را ستایش می کردند. در درازترین و تیره ترین شب سال، ستایش خورشید نماد دیگری می یابد. مردمان سرزمین ایران با بیدار ماندن، طلوع خورشید و سپیده دم را انتظار می کشند تا خود شاهد دمیدن خورشید باشند و آن را ستایش کنند. خوردن خوراکی ها و مراسم دیگر در این شب بهانه ای است برای بیدار ماندن یکی از دلایل گرفتن جشن دراین شب زاده شدن ایزدمهر است

.

به اعتقاد وی، مهر به معنای خورشید و یکی از بغان ایرانی و هندی است و تاریخ پرستش به سال ها پیش از زرتشت می رسد. پس از ظهور زرتشت، این پیامبر ایرانی خدای بزرگ را اهوارمزدا معرفی کرد. ایزدان و بغان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم کرد. در باور زرشتی، بغان تیره اهورایی ستوده و تیره دیوانی نکوهیده شود. یکی از ایزدان اهواریی مهر ایرانی و هنی بود. مهر ایزدی نیک است و قسمتی از اوستا به نام او، نام گذاری شده است. در مهریشت اوستا آمده است: " مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می نگرد تا دروغی نگوید

.

ایزد مهر در یکی از شهرهای خاوری ایران از دوشیزه ای به نام ناهید زاده شد. پس از مدت اندکی کشور به کیش مهرپرستی گروید. مهرپرستی از مرزهای ایران فراتر و به رم رفت. پادشاهان رم به آن گرویدند و دین رسمی رم شد. «یولیانوس» یا «ژولیان» یکی از پادشاهان رومی گروه گروه مردم ترسا ( مسیحیان ) را به دین مهر می کشاند و دعوت می کرد. هنوز هم نیایش های این شاه رومی با مهر برجاست. «ای پدر در آسمان نیایش مرا بشنو» «یولیانوس» در این نیایش خدا را پدر می نامد. این اسمی بود که ترسایان به تقلید از مهرپرستان بر خدای خود گذاشتند. رومیان سال های بسیار تولد مهر و شب چله را جشن می گرفتند و آن را آغاز سال می دانستند

.

کزازی معتقد است که حتی پس از گسترش دین مسیحیت، باز کشیشان نتوانستند از گرفتن این جشن ها جلوگیری کنند و به ناچار مجبور شدند به دروغ این شب را زادروز تولد عیسی معرفی کنند تا روز 25 دسامبر را به بهانه تولد عیسی جشن بگیرند نه تولد ایزدمهر،‌ هنگامی که به آیین و مراسم مسیحیان در کریسمس نگاه می کنیم بسیاری از نشانه های ایرانی این مراسم را در می یابیم. ایرانیان قدیم در شب چله درخت سروی را با دو رشته نوار نقره ای و طلایی می آراستند. بعدها مسیحیان درخت کاج را به تقلید از مهرپرستان و ایرانیان تزیین کردند. مهر از دوشیزه با کره ای به نام آناهیتا در درون غاری زاده شد که بعدها مسیحیان عیسی را جایگزین مهر و مریم را جایگزین آناهیتا قرار دادند. یکی دیگر از وام گیری های مسیحیان از مهرپرستان، روز مقدس مسیحی یعنی یکشنبه است

.

او می گوید کهSunday به معنی روز خورشید یا مهر است که روز مقدس مهرپرستان بود. ارنست رنان درباره آیین مهرپرستی گفته است:‌ " اگر عیسویت به هنگام گسترش خود بر اثر بیماری مرگ ماری باز می ایستاد، سراسر جهان به آیین مهر می گروید

.

همچنین کرزای معتقد است که یلدا در افسانه ها و اسطوره های ایرانی حدیث میلاد عشق است که هر سال در «خرم روز» مکرر می شود. در زمان ابوریحان بیرونی به دی ماه، «خور ماه» (خورشید ماه) نیز می گفتند که نخستین روز آن خرم روز نام داشت و ماهی بود که آیین های بسیاری در آن برگزار می شد. از آن جا که خرم روز، نخستین روز دی ماه، بلندترین شب سال را پشت سر دارد پیوند آن با خورشید معنایی ژرف می یابد. از پس بلندترین شب سال که یلدا نامیده می شود خورشید از نو زاده می شود و طبیعت دوباره آهنگ زندگی ساز می کند و خرمی جهان را فرا می گیرد

.

تنوع برگزاری یلدا
یکی از آیین های شب یلدا در میان ایرانیان در سراسر دنیا، فال با دیوان حافظ است. مردم دیوان اشعار لسان الغیب را با نیت بهروزی و شادکامی می گشایند و فال دل خویش را از او طلب می کنند. در برخی دیگر از نقاط ایران نیز شاهنامه خوانی رواج دارد. نقل خاطرات و قصه گویی پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر می کند. اما همه این ها ترفندهایی است تا خانواده ها گرد یکدیگر جمع شوند و بلندترین شب سال را با شادی و صفا سحر کنند.
در میان ایرانیان در این شب، جایی را نمی یابید که خوردن هندوانه در شب یلدا جزو آداب و رسوم آن نباشد. در نقاط مختلف دنیا ایرانیان، انواع تنقلات و خوراکی ها به تبع محیط و سبک زندگی مردم منطقه مصرف می شود اما هندوانه میوه ای است که هیچ گاه از قلم نمی افتد، زیرا عده زیادی اعتقاد دارند که اگر مقداری هندوانه در شب چله بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی زمستانی که در پیش دارند سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد

.

جمشید کیومرثی مردم شناس زرتشتی درباره یلدا می گوید: " نزد ایرانیان، زمستان به دو چله کوچک و بزرگ تقسیم می شود. چله بزرگ از اول دیماه تا 10 بهمن ماه را در بر می گیرد و از 10 بهمن به بعد را چله کوچک می گویند. یلدا، شب نخست چله بزرگ است." بنا به روایت او زرتشتیان در این شب جشن می گیرند و فدیه می دهند: " فدیه، سفره ای است که در هر خانه گسترده می شود و در آن خوراکی های مرسوم شب یلدا چیده می شود. زرتشتیان در این شب دعایی به نام «نی ید» را می خوانند که دعای شکرانه نعمت است. خوراکی هایی که در این جشن مورد استفاده قرار می گیرند، گوشت و هفت میوه خشک شده خام (لورک) را شامل می شوند

.